نطنز، بهشتی گمشده در دل کویر

وجود پایه‌های آتشگاهی نسبتاً بزرگ در مجاورت مسجد جامع نطنز، گواهی است بر قدمت و رونق این شهر در دوران پیش از اسلام و نشان می‌دهد که احتمالاً مرکز کنونی شهر کمابیش مطابق با همان مرکزیت دوره باستان است

بیش از یک دهه است که نام نطنز، چه در ایران و چه در خارج از ایران، فکرها را متوجه انرژی هسته‌ای و تأسیسات مربوطه می‌سازد. جست و جوی نام انگلیسی نطنز در گوگل 413 هزار رکورد را نشان می‌دهد که تقریباً همگی‌شان مرتبط با موضوع هسته‌ای هستند. برای ایرانیان اما، نطنز یادآور تحفه‌ای است که چیزهای نادر و کمیاب را به آن تشبیه می‌کنند. این تحفه نوعی گلابی است که در روستای طامه در حوالی شهر یافت می‌شود.
به روایتی دیگر، تحفه نطنز خشکباری به نام «جوزقند» است که ازترکیب نوعی هلو به نام الگ و مغز گردو و خاکه قند تهیه می‌شود. اما گردشگرانی که به نطنز رفته‌اند، می‌دانند تحفه‌های شهر و پیرامونش بسیار فراتر از این‌هاست: از زعفران و گلابی و چینی‌های خوش نقش و نگار گرفته تا چنارستان‌های بزرگ و آثار تاریخی سترگ و زیارتگاه‌های باشکوه، همه و همه مجموعه‌ای را فراهم آورده‌اند که بی‌شک یکی از تحفه‌های گردشگری ایران به شمار می‌آید.

• نطنز کجا و چگونه است؟

نطنز شهری است در 326 کیلومتری تهران، 138 کیلومتری اصفهان و 74 کیلومتری کاشان که از یک سو پشت به کوه کرکس داده و از سوی دیگر به کویرهای استان اصفهان راه می‌برد. این شهر به خاطر مجاورت با کوهستان کرکس آب و هوای کوهپایه‌ای معتدل دارد و به سبب وجود ده‌ها رشته قنات، پوشیده از باغ‌ها و چنارستان‌هایی است که آن را به یکی از زیباترین باغ -شهرهای استان اصفهان تبدیل کرده است. طبق نتایج سرشماری سال 1390 نطنز دارای 42هزار و 239 نفر جمعیت است که نسبت به پنج سال پیش از آن کاهش 2314 نفری را نشان می‌دهد. جمعیت شهرستان که شامل 8671 خانوار شهری و 5217 خانوار روستایی هستند، در بخش‌های کشاورزی، صنعت و معدن و صنایع دستی فعالیت می‌کنند. اما نرخ بیکاری میان جوانان درخور توجه است و مهاجرت از روستاها به شهر و از شهر نطنز به سایر شهرها پدیده رایجی تلقی می‌شود. از این‌رو، سرمایه‎‌گذاری در بخش گردشگری می‌تواند روح تازه‌ای را به کالبد اقتصاد و اجتماع این شهرستان بدمد.

• گردشگری نطنز؛ منابع بی‌جاذبه

کارشناسان گردشگری، میان منابع و جاذبه‌های گردشگری تفاوت قائلند؛ آنچه را که می‌تواند مورد بازدید و استقبال گردشگران قرار گیرد، منابع گردشگری می‌نامند و اگر منابع با ایجاد زیرساخت‌هایی مانند راه، شبکه حمل و نقل، اماکن اقامتی و پذیرایی و دیگر امکانات و خدمات تکمیل شود، به آن جاذبه گردشگری می‌گویند. با این تعریف، نطنز شهری است با منابع گردشگری درخور توجه که هنوز به جاذبه تبدیل نشده اند.
موقعیت این شهر در حاشیه بزرگراه تهران- قم- کاشان- اصفهان به عنوان شریان ارتباطی شمال به مرکز و جنوب کشور یکی از مواردی است که چشم‌انداز توسعه گردشگری را در این شهر روشن می‌سازد. از این گذشته، نطنز شهری است با آب و هوای مطلوب و آثار تاریخی- فرهنگی شاخص، اما زیرساخت‌های لازم برای بهره‌برداری از این منابع فراهم نیست. یکی از نخستین چالش‌ها، نبود تبلیغات و بازاریابی است. نه تنها شهر نطنز به بازارهای گردشگری داخلی و خارجی معرفی نشده است، بلکه ضعف تبلیغات موجب شده برخی از سرمایه‌های گردشگری این شهر به نام دیگران ثبت شود. نمونه بارز آن، روستای ابیانه است که هم از نظر جغرافیای طبیعی، هم از نظر تقسیمات کشوری و هم از حیث پیشینه تاریخی و فرهنگی در قلمرو شهرستان نطنز جا می‌گیرد اما در نگاه عمومی، جزئی از جاذبه‌های گردشگری شهرستان کاشان به شمار می‌آید. در واقع، تبلیغات گردشگری از سوی مسئولان نطنز بقدری ضعیف است که در سایت فرمانداری این شهرستان، در بخش راهنمای گردشگری، هیچ اشاره‌ای به روستای ابیانه و نیز زیارتگاه معروف و محبوب «آقاعلی عباس» نشده است.
در بخش امکانات و خدمات گردشگری، یگانه زیرساخت قابل اعتنای نطنز، پارک سرابان است که در حاشیه شهر و در مسیر یکی از قنات‌های پرآب ایجاد شده است. این پارک از امکاناتی مانند رستوران، سرویس بهداشتی، زمین بازی و جایگاه کمپینگ برخوردار است و به همین مناسبت پذیرای بیشترین تعداد گردشگران و مسافران عبوری است. نطنز همچنین، دارای دو هتل دو ستاره به نام‌های هتل سرابان و هتل شاهین است که نه فقط انتظارات گردشگران خارجی را برآورده نمی‌سازند، بلکه باب طبع گردشگران داخلی هم نیستند. بدین ترتیب، مسافرانی که در مسیر بزرگراه کاشان - اصفهان سری هم به نطنز می‌زنند، اغلب به گشت و‌گذار دو سه ساعته در این شهر بسنده می‌کنند و حتی اگر مایل به اقامت شبانه باشند، راهی هتل‌های کاشان در 74 کیلومتری نطنز می‌شوند. مراکز خرید مناسب بخصوص برای صنایع دستی و سوغات نطنز از دیگر کاستی‌های این شهرستان در بخش گردشگری است.

•  دیدنی‌های نطنز؛ عجایب گمنام

دیدنی‌های نطنز به دو بخش تقسیم می‌شوند. یکی دیدنی‌های واقع در محدوده شهرستان و خارج از شهر نطنز مانند روستای ابیانه، شهر بادرود و زیارتگاه آقاعلی عباس که به خاطر شهرت تاریخی یا مذهبی فوق‌العاده و نیز همت مردم و مسئولان محلی خود (و تا حد زیادی مسئولان شهرستان کاشان!) از وضعیت به مراتب بهتری نسبت به شهر نطنز برخوردارند و در زمره مناطق پررونق گردشگری استان اصفهان جای می‌گیرند. دسته دوم، دیدنی‌های داخل شهر نطنز است که به علل پیش گفته، با‌وجود زیبایی‌های فراوان، هنوز نتوانسته‌اند گردشگران پرشماری را به سوی خود بکشانند. در ادامه تعدادی از مهمترین دیدنی‌ها معرفی می‌شوند، با این توضیح که شمار قابل توجهی از این آثار در فاصله نزدیکی از هم قرار گرفته‌اند و می‌توانند یک مسیر بهسازی شده را برای گردشگران داخلی و خارجی تعریف کنند.

•  آرامگاه شیخ عبدالصمد اصفهانی

خانقاه و آرامگاه شیخ نورالدین عبدالصمد اصفهانی، مهم‌ترین اثر تاریخی نطنز است که مناره آن به بلندای 38 متر و با عمر بیش از 700 سال نماد این شهر به شمار می‌آید. شیخ عبدالصمد از عارفان بنام سده هفتم و هشتم هجری قمری است که در نطنز برای خود خانقاهی داشت و به تربیت مریدان مشغول بود و چون درگذشت، همانجا به خاک سپرده شد. سردر شکوهمند این خانقاه، به تنهایی موزه‌ای از هنرهای تزئینی و در ردیف بهترین سردرهای معماری ایرانی است که گردشگران خارجی علاقه زیادی به تماشای آن دارند و حتی اگر مایل به بازدید از شهر نطنز نباشند، در مسیر اصفهان صرفاً برای دیدن این اثر راه خود را به سوی نطنز برمی‌گردانند.
زیر گنبد مخروطی شکل و هشت وجهی آرامگاه شیخ، به همان نسبت که قندیل مقرنس‌ها بیننده را به وجد می‌آورد، جای خالی محراب زرین فام، افسوس و حسرت را به دل می‌نشاند. این محراب اواخر سده گذشته به سرقت رفت و نهایتاً از موزه ویکتوریا و آلبرت لندن سردرآورد. همچنین در برابر آرامگاه شیخ عبدالصمد، چنار چند صدساله و چند شاخه بسیار بزرگی به چشم می‌خورد که جزء یکی از مهمترین آثار طبیعی ایران است. گمان می‌رود که این چنار قدمتی بیش از خانقاه و آرامگاه شیخ عبدالصمد داشته باشد.

• مسجد جامع نطنز

این مسجد کنار خانقاه شیخ عبدالصمد، مسجد جامع این شهر قرار گرفته که قدیمی‌ترین بخش آن یعنی گنبدخانه، یادگاری است از دوره آل‌بویه (سده چهارم هجری) و بیش از هزار سال قدمت دارد. اما سایر بخش‌ها مقارن ساخت خانقاه شیخ عبدالصمد، یعنی در دوره ایلخانان مغول ساخته شده‌اند. این مسجد ساده اما به غایت باشکوه نیز دارای محرابی بوده که توسط اروپاییان به غارت رفته است. یکی از مهمترین خانه‌های تاریخی نطنز درست روبه‌روی مسجد جامع و در اختیار اداره میراث فرهنگی این شهر قرار دارد.

• آتشگاه نطنز

وجود پایه‌های آتشگاهی نسبتاً بزرگ در مجاورت مسجد جامع نطنز، گواهی است بر قدمت و رونق این شهر در دوران پیش از اسلام و نشان می‌دهد که احتمالاً مرکز کنونی شهر کمابیش مطابق با همان مرکزیت دوره باستان است. این اثر مهم تاریخی که زوایای تاریک آن می‌تواند با کاوش‌های باستان‌شناسی در روشنایی تاریخ قرار گیرد، از وضع مناسبی برخوردار نیست و به علت قرار گرفتن در ملک خصوصی، دیدار گردشگران از آن بسختی ممکن می‌شود.
ë مسجد میر
مسجد میر با ظاهری ساده و کمابیش فاقد جذابیت‌های بصری در نزدیکی آرامگاه شیخ عبدالصمد و مسجد جامع قرار دارد. شهرت این مسجد بی‌آلایش به خاطر محراب گچبری نفیس آن است که نمونه‌های دیگری از آن را می‌توان در مسجد جامع اصفهان یا مسجد جامع زواره متعلق به سده‌های میانی اسلامی پیدا کرد اما به گفته آندره گدار، معمار فرانسوی و سازنده موزه ایران باستان، محراب مسجد میر به مراتب از آنها ظریف‌تر است.

•  محله افوشته

پس از محور آرامگاه شیخ عبدالصمد و مسجد جامع، محله تاریخی افوشته که پوشیده از باغ‌ها و چنارستان‌های بزرگ است، دومین محور گردشگری نطنز را شکل می‌دهد. این محله در گذشته، بخش حاکم‌نشین شهر بوده و اهمیت سیاسی و نظامی بیشتری داشته است. بنابراین آثار مهمی از دوره تیموری و صفوی را در خود جای داده. یکی از این آثار، بنای کوچک اما نفیس شربت‌خانه است که در دوره صفویه محل استراحت و تفریح شاهان و بزرگان این سلسله بوده است و دیگری حمام افوشته که پیش از دوره صفویه ساخته شده است. مسجد جامع و حسینیه افوشته که در بافت قدیمی بسیار جالبی قرار گرفته‌اند، از دیگر آثار پرجاذبه این محله هستند. همچنین باید از خانه سورگاه، آب انبار و سردر خانقاه افوشته به عنوان آثاری یاد کرد که مجموعا این محله را به یک محور تاریخی- فرهنگی و گردشگری تمام عیار تبدیل کرده‌اند. معرفی نکردن این آثار، نبود تابلوهای راهنما و نیز بسته بودن در اغلب اماکن تاریخی افوشته، این محله را از دید گردشگران پنهان نگاه داشته است.

• آرامگاه سید حسن واقف

شهرستان نطنز مدفن امامزاد‌ه‌ها و سادات پرشماری است که معروف‌ترین‌شان در محدوده شهر نطنز، بقعه سید حسن واقف، جد اعلای خاندان شریف واقفی‌ها و اعظم واقفی‌هاست. این بقعه نفیس که جزئی از محله افوشته به شمار می‌آید، بر فراز تپه بلندی قرار گرفته است که از فراز آن می‌توان منظره کاملی از نطنز و باغ‌ها و چنارستان‌هایش را تماشا کرد.

•  گنبد باز

نطنز از شکارگاه‌های مورد علاقه شاه عباس صفوی بود. می‌گویند این بزرگترین شاه سلسله صفویه بازی شکاری داشت به نام بازلوند (بر وزن کمند) که بسیار مورد علاقه‌اش بود. در سال 1001 هجری قمری که شاه از پی شکار پرندگان به حوالی نطنز آمده بود، این باز بر اثر بیماری مرد و شاه دستور داد که به یادگار بلندپروازی‌هایش گنبد یادبودی را بر ستیغ یکی از قله‌های کوهستان کرکس بنا کنند. این بنای سنگی که به صورت چهارطاقی ساخته شده، همچنان باقی است اما به علت قرار گرفتن بر ستیغ کوهی بلند، دسترسی به آن برای همگان میسر نیست.

منبع:ایران