تصور کنید پای سگ زنده‌ای را جلوی چشمانتان بشکنند تا به شما نحوه گچ گرفتن پای حیوانات را آموزش دهند. در جلسه بعدی آموزش، چشم الاغی را کور کنند و در پایان کلاس نیز حیوان را بکشند تا دانش تشریح و آناتومی به شما اضافه شود.
اینها تصور و خیال نیست و نمونه‌ای از کارهایی است که روزانه در برخی دانشکده‌های دامپزشکی و دیگر رشته‌های مرتبط صورت می‌گیرد، از سگ و گربه و حتی اسب بگیرید تا بی‌شمار خرگوش و موش و قورباغه که قربانی بیهوده آموزش می‌شوند. در کلاس جانورشناسی رشته زیست‌شناسی در یکی از دانشگاه‌ها فقط در طول یک ترم، حدود 1260حیوان کشته می‌شود، این رقم فقط متعلق به یک کلاس از یک دانشگاه است.
این در حالی است که حدود 28 دانشکده علوم دامپزشکی در کشور وجود دارد، هر چند تشریح حیوانات فقط محدود به رشته‌های مربوط به دامپزشکی و جانورشناسی نمی‌شود و بسیاری از رشته‌های علوم پزشکی هم برای آزمایش‌های خود از حیوانات استفاده می‌کنند. یکی از استادان دامپزشکی به جام‌جم می‌گوید، برای یک کلاس 40 نفره در یک روز 40 کبوتر به بدترین شکل ممکن کشته می‌شوند، کبوترانی که با «اتر» قرار بوده بیهوش شوند در حالی که اتر این حیوان را فقط بی‌حال می‌کند و هیچ تاثیری در آستانه تحمل درد این پرنده ایجاد نمی‌کند. همه اینها در حالی است که سیاوش نوربخش، دامپزشک نیز به ما توضیح می‌دهد این اصلی پذیرفته شده در علم است که احساس درد و رنج نیازی به هوش و فکر و قدرت ناطقه ندارد. در واقع حیوانات هم همان کیفیت اضطراب، ترس، ناامیدی و دردی را دارند که انسان دارد و احساس می‌کند.
همه اینها بهانه‌ای شد تا حدود هشت سال پیش رامک روشنایی در لوای موسسه‌ای به مخالفت با آزمایش روی حیوانات بپردازد.
چند راه ساده برای نکشتن!
رامک روشنایی، پزشکی است که هشت سال پیش موسسه جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات را به این امید پایه‌گذاری کرد که دانشگاه‌ها با او همکاری کنند، اما این اتفاق نیفتاد چرا که بسیاری از دانشکده‌های دامپزشکی دریافت جسد و لاشه حیوانات مرده را از سوی این موسسه نپذیرفتند و هر کدام بهانه‌های مختلفی در مخالفت با این ایده پیش کشیدند.
او به جام‌جم می‌گوید: چند سال پیش حتی به دانشگاه تهران پیشنهاد کردیم که شما سرفصل درس‌ها را به موسسه ما بدهید تا ما جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات را به شما معرفی کنیم، چرا که با سازمان‌های جهانی آموزش در ارتباط هستیم، اما این پیشنهاد با مخالفت جدی این دوستان رو‌به‌رو شد.
آن‌طور که روشنایی می‌گوید، ساده‌ترین راه که هیچ خرجی هم ندارد، استفاده از جسد حیوانات است. از این جسدها می‌توان حتی در جراحی‌ها هم استفاده کرد. اهدای جسد حیوان از لحاظ شرعی هم مشکلی ندارد. اتفاقا افرادی که حیوان خانگی دارند یا دامداران با دل و جان حاضرند جسد حیواناتشان را اهدا کنند، البته اگر دانشکده‌های دامپزشکی بپذیرند.
جایگزین‌ها فقط محدود به این پیشنهاد نبوده، چرا که راه‌های متفاوت دیگری هم برای جلوگیری از حیوانات برای آموزش وجود دارد. نمونه آن نرم‌افزارهای شبیه سازی است که اتفاقا بسیار قابل دسترس است. نرم‌افزارهایی که در بسیاری از کشورهای مختلف به جای سلاخی حیوان زنده استفاده می‌شود و البته که تاثیرات مثبت بیشتری هم داشته است.
این دغدغه محدود به ایران نبوده است و تحقیقاتی که در فاصله سال‌های 1989 تا 2006 در آمریکا انجام شد نتایج قابل توجهی به دنبال داشته است. مطالعاتی که روی دانشجویان دامپزشکی شده و عملکرد آنها را در شیوه‌های آموزشی بدون آسیب زدن به حیوانات، با روش‌های آموزشی آسیب‌رسان به حیوانات بررسی کرده، نشان می‌دهد 5/45 درصد دانشجویان هنگام استفاده از شیوه‌های جایگزین و انسانی بدون‌آسیب، سطح یادگیری بالاتری دارند. 5/45 درصد دیگر نیز نشان از تساوی این روش با دیگر سطوح آموزشی دارد و در 9 درصد دانشجویان نیز سطح یادگیری کاهش داشته است. در واقع نتایج مطالعات نیز از این حکایت دارد که روش‌های جایگزین قابلیت یادگیری بالاتری دارد.
بکش تا زنده بمانی
برای اثبات غیراخلاقی بودن آزمایش روی حیوانات شاید نیاز به گواهی نباشد، چرا که در آموزه‌های فرهنگی و دینی ما هم توصیه نشده است که می‌توان به نفع گونه‌های انسانی هر بلایی سر حیوانات آورد.
توجیه بسیاری برای ادامه این روش بازدهی علمی آن است، این افراد معتقدند باید برای گونه انسانی حیوانات را قربانی کرد؛ حیوانات کشته شوند تا انسان‌ها زنده بمانند! بسیاری از مجامع علمی بر این باورند که آزمایش روی حیوانات به علت تشابه فراوان با انسان می‌تواند در پیشگیری از مرگ و میر انسان‌ها موثر باشد. دلیلی که توسط رامک روشنایی با قطعیت رد می‌شود. او برای اثبات گفته‌هایش به انتشار کتاب «به جای آزمایش روی حیوان» اشاره می‌کند و به جام‌جم می‌گوید: در این کتاب بسیاری از دانشمندان تحقیق کرده‌اند که با وجود تشابهات فراوان ژنی میان انسان و حیوان مانند 5/97 درصد شباهت با موش و 4/99 درصد تشابه ژنی میمون و انسان، اما واکنش ژن‌ها در هر گونه‌ای با گونه دیگر فرق می‌کند. به این مفهوم که دقیقا مثل همان ژن است، اما در بدن موش یک واکنشی دارد و در بدن انسان واکنش دیگری.
گفته‌های او به این مفهوم است که اگر دارویی را وارد بدن موش و همان را وارد بدن انسان کنند، واکنش‌های متفاوتی اتفاق می‌افتد. بر اساس آمار و ارقام منتشر شده فقط حدود 8 درصد آزمایش‌هایی که روی حیوانات انجام می‌شود، نتیجه‌اش شبیه آن اتفاقی است که در انسان رخ می‌دهد. مصداق‌های فراوانی از موفق نبودن چنین آزمایش‌هایی وجود دارد. به عنوان مثال، نقض یک ژن در انسان منجر به تومور چشمی می‌شود، ولی نقض همین ژن به سرطان مغز در موش‌ها منجر می‌شود. فارغ از همه این مصداق‌ها به گواه آمار در سال 1994 واکنش‌های ناخواسته دارویی چهارمین علت عمده مرگ و میر در آمریکا بوده است و همین آمار از بی‌تاثیری آزمایش روی حیوانات به نفع گونه انسانی حکایت دارد.
به گفته روشنایی، حیوانات هم مثل انسان‌ها دوست ندارند رنج بکشند، دلشان نمی‌خواهد در قفس باشند یا روی آنها آزمایش‌های دردناک انجام شود. این درحالی است که دانشجویان پزشکی با هدف کمک به بیماران و التیام بخشیدن به درد آنها درس می‌خوانند و فارغ‌التحصیل می‌شوند. هیچ پزشکی دنبال این نیست که به بیمارش آسیب بزند و استفاده از حیوان زنده برای آزمایش با هدف اصلی پزشکی و دامپزشکی با روح این کار در تناقض است.
رد این تناقض را در کتاب پیتر سینگر هم می‌توان پیدا کرد. او در بخشی از کتاب «آزادی حیوانات» نوشته است: «رویا و آرزوی تمام عمر من برای دامپزشک شدن در پی آزمایش‌های آسیب‌زایی همچون رویه‌های متعارف تجربی که به دست آموزگاران بی‌عاطفه مدرسه پری‌وت در دانشگاه ایالتی محل تحصیلم انجام می‌شد بر باد رفت. آنها فکر می‌کردند انجام آزمایش و از میان بردن زندگی همه حیواناتی که در اختیار داشتند کاملا پذیرفتنی است، چیزی که من به شکل متمردانه برای مرامنامه اخلاقی خود غیر‌قابل قبول یافتم. پس از مواجهه‌های بسیار با این زنده شکافان بی‌عاطفه، به شکل دردناکی تصمیم گرفتم حرفه دیگری را دنبال کنم.»
مرامنامه‌ای برای التیام حیوانات
به جرات می‌توان گفت در کمتر کشوری رفتاری که با حیوانات در دانشکده‌های دامپزشکی ایران انجام می‌شود، اتفاق می‌افتد. در آرژانتین از سال 1987 یعنی حدود 30 سال است که تشریح حیوانات در مدارس متوقف شده و در کشور اسلوواکی از سال 1994 یعنی 22 سال است که در مدارس، تشریح روی حیوانات انجام نمی‌شود و اتریش استفاده از تمام گونه‌های میمون را به علت تشابه زیاد آنها با انسان، غیراخلاقی و ممنوع اعلام کرده‌اند.
سیاوش نوربخش، دامپزشک و یکی از اعضای کمیته دفتری اخلاق معاونت پژوهشی وزارت بهداشت است؛ کمیته‌ای که به دنبال تدوین مرامنامه‌ای در راستای حمایت از حیوانات گام برمی‌دارد.
او به جام‌جم می‌گوید: این مرامنامه در کشوری مثل انگلستان حدود 150 سال پیش تدوین شده و بارها هم مورد بازنگری قرار گرفته و الان این کشور یکی از بهترین قوانین حمایت از حیوانات را دارد و اساس آن هم بر این است که ما به عنوان انسان اجازه نداریم موجودات دیگر را مورد شکنجه قرار بدهیم.
به گفته او در حالی در ایران همچنان آزمایش‌هایی روی سگ، گربه و دیگر گونه‌ها صورت می‌گیرد که سال‌هاست در جهان این روش منسوخ شده است. نوربخش می‌گوید: این از نظر بین‌المللی هم مهم است، چرا که وقتی قرار است تحقیقات صورت گرفته در ایران در بهترین ژورنال‌های جهانی عرضه شود، می‌بینیم این تحقیقات بر اساس مرامنامه آن ژورنال نیست و با این کار هم زحمات محققان از بین می‌رود و دیده نمی‌شود و هم برای آنها سوال پیش می‌آید که چرا ما در کشورمان بعد از این همه سال هنوز پایبند به این اصول بدیهی مرامنامه‌ها نبوده‌ایم.
همه این موارد باعث شد تا در کمیته کشوری اخلاق پزشکی معاونت پژوهشی وزارت بهداشت، تیمی تشکیل شود تا فعالیت آنها به تدوین یک مرامنامه در این باره منجر شود. این مرامنامه حدود سه سال پیش تدوین و تحویل کمیته کشوری شد و البته پس از آن بارها مورد بازنگری قرار گرفت، حتی پیش‌نویس آن برای تمام دانشگاه‌های زیر مجموعه وزارت بهداشت هم ارسال شد تا نظر آنها هم در این مورد اعمال
شود .
اولین ویژگی ابلاغ این مرامنامه به گفته نوربخش، آشنایی پژوهشگران تازه‌کار ایران با کلیت این مقوله است. او که یکی از اعضای تدوین کننده این مرامنامه است، ادامه می‌دهد: با ابلاغ این مرامنامه دیگر هر کاری در این زمینه صورت نمی‌گیرد. به عنوان مثال برای پروژه‌ای تحقیقاتی
40 سگ آزاد را کشتند و انگل‌های روده‌ای آنها را آزمایش کرده‌اند؛ کاری که از لحاظ بین‌المللی مردود است و نتیجه آن آزمایش هم مورد قبول مجامع بین‌المللی نیست.
پرواضح است که در قرن حاضر در عصر شکوفایی علم و دانش کمترین نیاز ممکن به مدل‌های حیوانی وجود دارد، چه در حوزه فعالیت برای سلامت انسان‌ها و چه در حوزه آموزش و پژوهش! امروزه به کمک روش‌های جایگزین می‌توان بیماری‌ها را در سطح ژن‌ها بررسی کرد، پس دلیل این همه وفاداری به روش‌های کهنه و منسوخ را نمی‌توان چیزی جز جاه‌طلبی و تبلیغات دروغین دانست.
استفتاء از مقام معظم رهبری برای پژوهش‌های حیوانی
موسسه جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات درباره آزار حیوانات آزمایش از محضر مقام معظم رهبری هم استفتا کرد. استفتائی که اتفاقا مورد توجه قرار گرفت و پاسخ روشنی برای دوستداران حیوانات داشت. در بخشی از این استفتاء آمده است: متاسفانه در مدارس و دانشکده‌ها به بهانه آموزش،کارهای غیرعلمی و غیر اخلاقی متعددی انجام شده و بدون هیچ توجیه علمی و اخلاقی هر سال تعداد زیادی حیوان تحت آزار و شکنجه قرار می‌گیرند. در حالی که علم و فناوری پیشرفته امروز ابزار و روش‌های کارآمدتری برای آموزش کلیه دروس فراهم آورده است.
با توجه به آیه شریفه سوره اسراء که «هر نفسی را که خدا برای آن حرمت قرار داده است، جز به حق، به قتل نرسانید» و با توجه به تاثیرات منفی کشتن ناحق موجودات زنده، از نظر فقهی و اخلاقی با وجود روش‌های جایگزین آموزشی و تحقیقاتی،آزار و کشتن حیوانات چه حکمی دارد؟
پاسخ به این استفتاء به گواه سایت مقام معظم رهبری اما روشن است. در پاسخ به این پرسش آمده است: «به طور کلی اذیت و آزار حیوانات جایز نیست و اگر راه دیگری به عنوان جایگزین وجود دارد باید از آن راه استفاده شود.»