از شهرستان خور و بیابانک زیاد نشنیده‌ام، فقط می‌دانم منطقه‌ای کویری است که روستای مصر در نزدیکی‌اش قرار دارد و خیلی‌ها برای دیدن این کویر زیبا که در سال‌های اخیر لقب دریای شنی کویر را گرفته راهی این منطقه می‌شوند؛ اما این‌همه داستان شهرستان کویری ایران نیست؛ این شهرستان شورابه‌هایی دارد در دل کویر...
از شهرستان خور و بیابانک زیاد نشنیده‌ام، فقط می‌دانم منطقه‌ای کویری است که روستای مصر در نزدیکی‌اش قرار دارد و خیلی‌ها برای دیدن این کویر زیبا که در سال‌های اخیر لقب دریای شنی کویر را گرفته راهی این منطقه می‌شوند؛
اما این‌همه داستان شهرستان کویری ایران نیست؛ این شهرستان شورابه‌هایی دارد در دل کویر که حالا شده منبع تولید ماده‌ای معدنی به نام «پتاس».
همان ماده‌ای که این روزها شده امید مردم منطقه و ماده اولیه برای راه‌اندازی نخستین کارخانه پتاس ایران. پتاس همان کلرید پتاسیم است که در کلاس‌های شیمی دبیرستان بیشترمان نامش را شنیده‌ایم اما شاید کاربردش را ندانیم. کاربرد اصلی این ماده معدنی در کودهای شیمیایی و برای بارور کردن محصولات کشاورزی و تسهیل جذب آب است.
با اینکه این شهرستان از توابع استان اصفهان محسوب می‌شود اما ۴۲۰ کیلومتر با شهر اصفهان فاصله دارد.
با گروهی همراه می‌شوم که قصد دارند در مراسم افتتاح نخستین کارخانه پتاس ایران شرکت کنند، البته افتتاح دوباره.
ظاهراً در دولت گذشته و در سال ۱۳۸۷ کارخانه پتاس افتتاح اما به مدت یکی دو روز بعد از افتتاح رسمی و بدون هیچ‌گونه تولیدی تعطیل شد. به دلیل شرایط حاکم بر کشور این توقف ادامه داشت و اکنون بعد از هشت سال رکود و توقف این کارخانه دوباره آغاز به کار خواهد کرد؛ اما این بار به‌صورت واقعی و بعد از یک ماه و نیم تولید پتاس. مثل همه برنامه‌های رسمی همه‌جا شلوغ است. قرار است مهدی کرباسیان معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت، برای افتتاح رسمی در کارخانه حضور پیدا کند.
از حوزه اقتصاد چیز زیادی نمی‌دانم و تاکنون هم هیچ معدنی را از نزدیک ندیده‌ام، بنابراین همه‌چیز برایم تازگی دارد. صبح زود راهی منطقه‌ای می‌شویم که شورابه‌ها در آن قرار دارند. یعنی همان منابع اصلی تولید پتاس. در طول راه تا چشم کار می‌کند، بیابان است و زمین‌هایی که از نمک سفید شده‌اند و البته کاروان‌های شتری که در طول مسیر جابه‌جا دیده می‌شوند، شترهایی یک کوهانه و کوچک.
مدتی در دل کویر پیش رفته‌ایم که صحنه‌ای باورنکردنی چشم‌مان را خیره می‌کند. در دل کویر نهرهایی پر از آب‌دیده می‌شد آبی زلال و پاک. این‌ها همان شورابه‌ها یا معدن پتاس هستند. از همین نهرهای آب‌شور کلرید پتاسیم یا پتاس استخراج می‌شود.
ذخیره بالا، عیار مناسب پتاس و نبود عناصر مزاحم در فناوری موجب شده که این منطقه محلی مناسب برای تأسیس کارخانه پتاس تشخیص داده شود. کارخانه‌ای که در اشتغال‌زایی و محرومیت‌زدایی از دورترین منطقه کویری ایران هم نقشی بسیار پراهمیت دارد. طرح اکتشاف و تجهیز ذخایر پتاس «خور» از سال ۸۰ آغاز شد و کارهای اجرایی آن تا سال ۱۳۸۷ به پایان رسید.
مهدی کرباسیان معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت در مراسم افتتاحیه با اشاره به اینکه این طرح در سال‌های اخیر در انتظار راه‌اندازی بود، می‌گوید: «خوشبختانه این امر با همت مدیران ایمیدرو(سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران)، شرکت‌های داخلی و همکاری مشاور خارجی برطرف شد و اکنون نیازی به حضور کارشناسان خارجی برای طرح‌های مشابه نداریم.»
وی بخش معدن را معاش اصلی مناطق کویری عنوان می‌کند:« وجود استعدادهای خدادادی همچون نیروی انسانی و معادن غنی در این مناطق، توجه به بخش معدن را ضروری می‌کند. از ۶۰ پلایای (مناطق پست و کم ارتفاع) ۳ پلایای بزرگ در اختیار ایمیدرو است که مهم‌ترین آن از نظر خلوص، خور و بیابانک است. بنابراین برای برطرف کردن نیاز کشور به این ماده معدنی باید به توسعه طرح‌های شورابه‌ای توجه بیشتری کنیم.
بهزاد سعیدی، سرپرست مالی بازرگانی واحد پتاس که در همه مراحل بازدید از معدن همراهی‌مان می‌کند درباره معدن بیشتر برایمان توضیح می‌دهد: «پلایا یا معدن نمکی ۲ هزار کیلومترمربع است که هزار کیلومترمربع آن پوسته نمکی و شورابه قابل‌برداشت دارد که با حفر شورابه‌ها و جمع‌آوری و انتقال آن به استخرهای تبخیری کلرید پتاسیم تولید می‌شود.»
سؤالی که از همان ابتدا با دیدن نهرهای آب زلال در دل کویر ذهنم را مشغول کرده به زبان می‌آورم. چگونه ممکن است در دل کویر نهرهای آبی به این زلالی بجوشند؟ سعیدی در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «ازنظر زمین‌شناسی و درگذشته‌های دور در این مکان دریاچه‌هایی قرار داشته که اکنون خشک‌شده و این پوسته نمکی به ضخامت متوسط تقریباً هفت و نیم متر تشکیل شده. در این منطقه 750 میلیون مترمکعب شورابه وجود دارد، یعنی آب‌هایی که از نمک اشباع‌شده‌اند و ۳۰ سال ذخیره قطعی دارند.»
در کنار نهرهای آب حالا یک آبشار نمکی دست‌ساز هم ایجادشده است. آبشاری سفید و زیبا در دل کویر به منظور جذب توریست و جاذبه گردشگری منطقه.
به گفته مسئولان کارخانه48 کیلومتر کانال آب در این منطقه کویری ایجادشده و با پمپ آب نخستین آبشار نمکی کویر ایجادشده است. این آبشار نمکی نوروز امسال 7هزار توریست را با خود به منطقه آورد.
حالا بالگرد معاون وزیر و همراهانش بر زمین نشسته و او نیز از نهرهای آب در دل کویر بازدید می‌کند. همان نهرهایی که تصویر آب زلال و سبزش در دل کویر برای همه تعجب‌برانگیز است. به سمت کارخانه پتاس حرکت می‌کنیم. کارخانه‌ای که برای ۳۰۰ نفر اشتغال‌زایی مستقیم کرده و برای ۳۰۰ نفر دیگر از مردم منطقه نیز به‌صورت غیرمستقیم شغل ایجاد کرده است.
سعیدی می‌گوید: «راه‌اندازی این کارخانه به مهاجرت معکوس منطقه کمک کرده است. در سال 87 وقتی برای نخستین بار عملیات اجرایی کارخانه پتاس آغاز شد شهرستان خور جمعیتی حدود 7 هزار نفر داشت اما اکنون 15 هزار نفر در این شهرستان زندگی می‌کنند.» در این کارخانه تا جایی که سطح علمی اجازه داده بومی‌ها استخدام‌شده‌اند. به گفته مسئولان کارخانه ۹۰ درصد کارکنان بومی‌اند و تنها ۱۰ درصد غیر بومی از نیروهای متخصص شهرستان‌های اطراف هستند.
برای رسیدن به کارخانه پتاس باید ۳۵ کیلومتر را در دل کویر طی کرد. اما اینجا هم کویر آن‌طور که انتظار داری نیست و در طول مسیر استخرهایی پر از آب را می‌بینی. سبزرنگ و زلال. این‌ها همان استخرهای تبخیری‌اند.
14 استخر نمک که کارشان تبخیر شورابه و رسوب‌گذاری املاح است. درخت‌های اکالیپتوس هم در مسیر به چشم می‌خورند همان‌ها که بوی تند و تیزی دارند. محصول نهایی کارخانه 50 هزار تن پتاس است و در کنار این محصول اصلی به گفته مسئولان کارخانه از شورابه نهایی استخر نیز ماده‌ای دیگر تولید می‌شود، ماده‌ای از کلرید منیزیم و کلسیم که تثبیت‌کننده جاده‌های خاکی و گردوغبار است و در مناطقی که مشکل ریز گرد دارند مورد استفاده قرار می‌گیرد. از این ماده همچنین در مناطق سردسیر به‌عنوان ذوب کننده برف استفاده می‌شود.
حالا به نخستین کارخانه پتاس رسیده‌ایم. محصول نهایی یا همان پتاس پودری شیری رنگ است. مثل همه کارخانه‌های بزرگ، ابتدای کارخانه تابلویی بزرگ دیده می‌شود: «اول ایمنی بعد کار» بشکه‌های بزرگ زردرنگ و دستگاه‌هایی که می‌چرخند و سروصدا تولید می‌کنند در همه‌جا دیده می‌شود. بیشتر دستگاه‌های کارخانه آبی و زردرنگ‌اند.
کارخانه پتاس در استان اصفهان در فاصله ۳۱۰ کیلومتری شهرستان نائین و ۴۰ کیلومتری جاده خور- طبس واقع‌شده است.
مسئولان کارخانه توضیح می‌دهند که ایران سالانه به 250 هزار تن پتاس نیاز دارد که اکنون این واحد می‌تواند بخش مهمی از این نیاز را که در بخش کشاورزی مورد نیاز است تأمین کند. تا پیش از این همه پتاس موردنیاز ایران وارد می‌شده است. خلوص پتاس این واحد ۹۷ درصد برآورد شده که ۲ درصد بهتر از بازارهای خارجی است. پتاس، نمک و شورابه نهایی، محصولات قابل‌فروش ای کارخانه هستند که با فروش آنها تا پایان سال کارخانه ۹۰ میلیارد تومان درآمد خواهد داشت.
کارگران کارخانه پتاس در گوشه و کنار ایستاده‌اند و به میهمانانی که از کارخانه‌شان بازدید می‌کنند نگاه می‌کنند. راه‌اندازی این کارخانه برای آنها امیدی دوباره شده است. سال‌ها تعلیق و حالا راه‌اندازی مجدد برای آنها نقطه امیدبخشی است. حسن رئیسی ۳۰ ساله یکی از کارگرهای کارخانه پتاس است که از منطقه فرخی در 15کیلومتری خور برای کار به این کارخانه می‌آید. او مسئول اتاق جداسازی نمک از پتاس است. امیدوار است راه‌اندازی رسمی این کارخانه زندگی آنها را هم تکانی بدهد. چند نفر دیگر از کارگران هم می‌گویند: «امیدواریم با راه‌اندازی رسمی مشکلات ما هم بیشتر دیده شود. اینجا تفاوت حقوق وجود دارد و امیدواریم حقوق همه برابر شود.» کارگران هم عقیده‌اند: «مسئولان باید به مشکلات و سختی‌های کار آنها توجه کنند، نباید در پرداخت حقوق کسانی که استخدام دولت‌اند و خصوصی‌ها تبعیض قائل شوند، چراکه کارگران زحمت مساوی می‌کشند.» توجه به ایمنی کار هم از دیگر درخواست‌های آنان است. یکی از کارگران به کارخانه اشاره می‌کند: «شرایط کار را که دیدید در منطقه کویری کار سخت است. کارخانه گرم است و پر از سر و صدا. باید به پرداخت حقوق به‌موقع و سختی کار ما توجه شود. گاهی حقوق کارگر ساده و فنی اینجا مثل هم است.»
موسوی خود را نماینده کارگران معرفی می‌کند: «از اینکه این کارخانه توانسته برای مردم منطقه اشتغال‌زایی کند خوشحالیم؛ اما هنوز هفتاد - هشتاد نفر پشت درها منتظر استخدام هستند. امیدوارم با گسترش کار آنها هم استخدام شوند.»
آنها امیدوارند افتتاح این کارخانه نه فقط به اشتغال‌زایی و محرومیت‌زدایی از منطقه کمک کند که موجب شود تا دیگر مشکلات منطقه خور و بیابانک هم دیده و حل شود. مشکلی که بیشتر کارگران از آن حرف می‌زنند بی‌آبی منطقه است. مردم در فصل تابستان فقط چندساعتی در روز آب‌دارند. شهرستان خور و بیابانک بیمارستان ندارد و مردم برای رسیدن به بیمارستان‌های اصفهان باید ۴۰۰ کیلومتر و برای رسیدن به بیمارستان‌های یزد ۳۰۰ کیلومتر را طی کنند و اگر خطر جدی باشد بیمار در راه جانش را از دست می‌دهد. افتتاح این کارخانه امیدی شده برای کارگران و اهالی تا مشکلات‌شان بیشتر دیده شود.
مراسم افتتاح رسمی کارخانه حالا انجام شده، حرف‌ها زده شده و همه از افتتاح رسمی کارخانه که امیدی تازه دمیده خوشحال‌اند. به سمت شهرستان خور و بیابانک حرکت می‌کنیم تا هر چه زودتر راهی تهران شویم. گوشه و کنار شهر درخت‌های زیتون کاشته شده است. در ورودی شهرستان دو آب‌انبار تاریخی قرار دارد. آب‌انبارها گرد، کاهگلی و زیبا هستند. به دور نمایی از تصویر آب‌انبارهای تاریخی اکتفا می‌کنیم. راه طولانی درپیش است.
منبع:ایران